Van Dale definieert een postwagen als een wagen die poststukken vervoerd. De postwagen ontleende zijn naam destijds echter niet aan de posterijen maar aan de "posten", de herbergen of logementen, die hij aandeed.
Tot 1807 was er geen onderscheid tussen postwagens en postdiensten van de nationale (brieven)posterij. Vele particuliere postwagens die bijvoorbeeld tussen Zwolle en Groningen, Coevorden of Munster reden namen ook brieven mee. Tot 1803 was er geen nationale postdienst. Na de invoering van de eerste Postwet van 1807 was er in principe een postmonopolie, maar dat werd in de praktijk niet gehandhaafd. Dat had te maken met: witte vlekken op de kaart van de brievenposterij, geen dagelijkse brievenpostritten in delen van ons land, kostenvoordeel met postwagens, enz.
Een Zwolse wagen (met het stadswapen) afgebeeld op een aquarel van Gesina ter Borch uit 1661 (collectie Rijksmuseum Amsterdam)
Aangetekende brief, verzonden "per wagen op Zwolle" op 7 augustus 1804 en verder naar Hasselt. Geen poststempel. Te betalen port door de geadresseerde 3 stuivers, geturfd in rood krijt op de voorzijde.
De Zwolse postmeester IJsbrant Loots gebruikte tussen 1804 en 1806 een stempel GRON / ZWOL / L. in kader (L. is zijn initiaal).
GRON / ZWOL / L. in kader: Gron(ingen) Zwol(le) L(oots), stempel van de paardenpostmeester Loots te Zwolle op de achterzijde van een brief van Den Haag (Franse troepen) naar Hoogeveen, 31 juli 1806.
Mij zijn vijf brieven met afdrukken van dit stempel bekend:
01-09-1804 van 's-Gravenhage naar Meppel (Rijksarchief Drenthe, zie Ter Braake pagina 56)
31-07-1806 van 's-Gravenhage naar Hoogeveen (ex collectie C. Muys; GvW)
03-08-1806 van Deventer naar Staphorst (ex collectie Colonia, Corinphila NL veiling 2013; van Dieten veiling 632, 2015; 644, 2020)
21-08-1806 van 's-Gravenhage naar Meppel (ex collecties Wolff de Beer, Van Dieten, Salinger en Dreikurs)
09-09-1806 van Zwolle naar Staphorst (van Dieten veiling 632, 2015; afgebeeld in PEP1 pagina 584)
In 1807 kreeg de staat een monopolie op het brievenvervoer. Andere vervoerders, zoals postwagen- en stoombootondernemingen, namen ook wel brieven mee, maar dan moest het om eigen correspondentie gaan of geleidebrieven bij pakjes.
Concordia
De postwagendienst Concordia van Willem en Adam Visscher te Zwolle verkreeg in 1830 als eerste concessie om een geregelde dienst te onderhouden over de in oktober dat jaar gereedgekomen straatweg langs de Zuiderzee naar Amersfoort. De "Nieuwe Hollandsche Postwagen Onderneming Concordia" begon pas op 1 mei 1831 haar diensten, dagelijks vertrek om 5.30 uur 's-morgens van het logement "De Keizerskroon". De onderneming hield kantoor in de Praubstraat (het huidige Odeon).
Brief naar Amsterdam, 29 oktober 1846 met stempel CONCORDIA / ZWOLL. Linksboven genoteerd " Eigen zaken van W. & A. Visscher". Eigen correspondentie viel niet onder het postmonopolie.
Bouricius
In 1833 kondigde A.F. Bouricius uit Arnhem aan ook een postwagendienst te starten met een nieuw type diligence. De eerste vertrok in maart 1834. Hij richtte in Zwolle een kantoor in in "De Nieuwe Keizerskroon".
Brief van Almelo via Zwolle naar Amsterdam, 5 september 1836, verzonden per postwagen van Bouricius. Kastjestempel ZWOLLE rechtsboven. Linksonder staat: "Hierbij een geemballeerd kistje, droog te houden" gemerkt CD N° 1. Vijf cent is vooruitbetaald: aan bovenzijde genoteerd "Franco 05 Cents". Bestelloon 5 cent + porto 170 cent = ƒ 1,75 werd betaald door de geadresseerde. N 7 linksboven en 9 / 6 N 2 in het stempel zijn registratienummers.
Van Heumen, Koens & Kiesbrink
De postwagendienst van Diligence- en Spoorweg-Expeditie Van Heumen, Koens & Kiesbrink had geen stempel maar plakte een geel etiket op het vervoerde stuk.
Brief met processtukken van Zutphen naar Zwolle, 17 juni 1848, verzonden per diligence van "Diligence- en Spoorweg-Expeditie Van Heumen, Koens & Kiesbrink". Op de achterzijde geel etiket van het kantoor van Kiesbrink in het logement "De Keizerskroon"
Het voormalige logement De Keizerskroon in de Korte Kamperstraat.
Van Gend & Loos
In 1856 wordt Van Gend & Loos de belangrijkste postwagendienst. Dit bedrijf dateert uit 1796, toen de Antwerpse koetsier Jan Baptiste van Gend met waardin Maria Franciska Loos trouwde. In 1849 verschenen hun diligences tussen Zwolle en Amersfoort.
Brief van Zwolle naar Assen, 1857. Ovaal stempel EIGEN DIENST DER ONDERNEMING / VAN GEND & LOOS / ZWOLLE in blauw. Eigen correspondentie mocht buiten de postdienst om vervoerd worden.
Naar overzicht postwagens van en naar Zwolle.
Laatst bijgewerkt op
15.09.2023 10:24
uur.
Copyright © 2019 -
G.L. van Welie FRPSL
Secretaris van de Nederlandse Academie voor Filatelie
Representative of the Royal Philatelic Society London for the Netherlands
Niets uit deze website mag worden gekopieerd, verspreid en/of gepubliceerd zonder schriftelijke toestemming van de auteur.
Heeft u aanvullingen of opmerkingen?